حدیث ثقلین در منابع شیعه و سنی |
... |
حدیث ثقلین در منابع شیعه و سنی
گروه معارف: در مقاله فیضیان، قاری و مربی قرآن کریم، حدیث ثقلین در منابع روایی اهل سنت و شیعه مورد بررسی قرار گرفته شده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، محمدرضا فیضیان، قاری و مربی قرآن کریم، درباره حدیث شریف ثقلین، مقاله‌ای در اختیار ایکنا قرار داده که بخش اول آن منتشر شد و بخش دوم آن شامل منابع روایی، دیدگاه شیعه و سنی و اهمیت این حدیث منتشر می‌شود.
حدیث ثقلین در منابع روایی
حدیث شریف «ثقلین» از احادیث متواتر و صحیح و شناخته شده به حساب می‌آید که می‌توان آن را در منابع متعدد و بی‌شمار حدیثی مذهب اهل بیت(ع) و اهل سنت یافت. اما به جهت اختصار در اینجا با نگاهی گذرا به منابع فریقین از هر کدام از آنها نمونه هایی را ارائه خواهیم داد.
۱- محمد بن یعقوب الکلینی (م ۳۲۹ق) در کتاب کافی چنین نقل می‌کند: عن ابی عبدالله(ع) قال: …قال رسول الله(ص): انی تارک فیکم امرین، ان اخذتم بهما لن تضلوا: کتاب الله عزوجل وأهل بیتی عترتی؛
حضرت امام صادق(ع) روایت نمودند که پیامبر خدا(ص) فرمود: من در میان شما دو چیز را می‌گذارم که اگر به آن دو متمسک شوید، هرگز گمراه نشوید:(آن دو) کتاب خداوند عزوجل و اهل بیتم، یعنی عترت من هستند.
۲- شیخ صدوق(۳۰۵ ـ ۳۸۱ق) در کتاب کمال الدین چنین نقل می‌کند: عن زیدبن ارقم، قال: قال رسول الله(ص): انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی [أهل بیتی] فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛
زیدبن ارقم نقل می‌کند که پیامبر خدا(ص) فرمود: من در میان شما دو چیزی سنگین می‌گذارم که (آن دو) کتاب خدا (قرآن کریم) و اهل‌بیت من هستند و همانا آن دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا زمانی که در کنار حوض بر من وارد شوند.
۳- محمد بن مکی، معروف به شهید اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶ق) در کتاب الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل می‌کند: انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله وعترتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا؛
پیامبر اکرم(ص) فرمود: همانا من در میان شما دو چیز سنگین می‌گذارم: کتاب خداوند (قرآن کریم) و اهل بیتم که اگر به آن دو تمسک جویید، هرگز گمراه نشوید.
۴- علامه مجلسی (م ۱۱۱۱ق) نیز در کتاب بحارالانوار چنین روایت می‌کند: عن الامام الرضا(ع) قال: قال رسول الله(ص) انی تارک فیکم الثقلین: احدهما اعظم من الاخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض وعترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهم؛
حضرت امام رضا(ع) نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص)فرمودند: همانا من در میان شما دو چیز سنگین می‌گذارم که یکی از آنها از دیگری بزرگ‌تر است؛ کتاب خداوند (قرآن) که ریسمان کشیده شده از آسمان به سوی زمین است و اهل‌بیت و عترتم. پس بنگرید که چگونه سفارش مرا در مورد آنها رعایت می‌کنید.
گفتنی است که تقریباً در هر منبع روایی، تاریخی، تفسیری و… مذهب اهل بیت(ع) می‌توان حدیث شریف «ثقلین» را با تعابیر و الفاظ مختلف مشاهده و ملاحظه نمود و قطعاً منابع آن به موارد پنج گانه فوق منحصر نمی‌شود.
حدیث ثقلین در منظر شیعه
شیعیان این حدیث صحیح و متواتر را یكی از دلائل امامت و وصایت بلافصل حضرت امیر‌المؤمنین(ع) میدانند و آن را به هشتاد و دو طریق، با عبارات گوناگون از رسول خدا(ص) روایت كردهاند. این حدیث شریف خطوط مهمی را در برابر مسلمانان ترسیم میكند كه به قسمتی از آنها اشاره می‌شود:
۱- قرآن و اهل بیت(ع) همیشه همراه یكدیگر و جدایی ناپذیرند و آنها كه طالب حقایق قرآناند، باید به اهل بیت(ع) رجوع كنند.
۲- همان گونه كه پیروی از قرآن بدون هیچ گونه قید و شرط بر همه مسلمانان واجب است، پیروی از اهل‌بیت(ع) نیز بدون قید و شرط واجب می‌باشد.
۳- اهل بیت(ع) معصوماند؛ زیرا جدایی ناپذیر بودن آنها از قرآن از یك سو و لزوم پیروی بدون قید و شرط از آنان از سوی دیگر، دلیل روشنی بر معصوم بودن آنها از خطا و اشتباه و گناه است؛
۴- پیامبر گرامی اسلام(ص) در این حدیث شریف فرمود:«این دو همیشه با هم هستند تا در كنار حوض كوثر نزد من آیند، این به خوبی نشان می‌دهد كه در تمام طول تاریخ اسلام فردی از اهل بیت(ع) به عنوان پیشوای معصوم وجود دارد و همان گونه كه قرآن همیشه چراغ هدایت است، آنها نیز همیشه چراغ هدایتاند، پس باید كاوش كنیم و در هر عصر و زمان آنها را بیابیم؛
۵- از این حدیث شریف استفاده می‌شود كه جدا شدن یا پیشی گرفتن از اهل بیت(ع) پایه گمراهی است و هیچ انتخابی را نباید بر انتخاب آنها مقدم داشت.
۶- آنها از همه افضل و اعلم و برترند.
اهل سنت و حديث ثقلين
نظر اهل سنت درباره حديث ثقلين چيست؟
در صحيح مسلم كه از معروفترين منابع دست اول اهل سنت می‌باشد تا آنجا كه مهمترين صحاح شش‌گانه محسوب می‌شود، از «زيد بن ارقم» نقل میكند كه گفت: «قامَ رَسُولُ اللّه(ص) يَوْماً فينا خَطيباً بِماءٍ يُدعي خُمّاً ، بَيْنَ مَكَهَ وَالْمَدينَهِ ، فَحَمَدَاللّهَ وَاثْني عَلَيْهِ ، وَوَعَظَ وَ ذَكَرَ ، ثُمَ قالَ اَما بَعْدُ اَلا اَيُّهَا النّاسُ فَانَّما اَنَا بَشَرً ، يُوشَكُ اَنْ يَاْتِيَ رَسُولُ رَبّي فَاُجيبُ ، وَ اِنّي تارِكُ فيكُمْ ثِقْلَيْنِ اَوَلُهُما كِتابُ اللّهِ ، فيهِ الهُدي وَالنُّورُ ، فُخُذُوا بِكِتابِ اللّه وَاسْتَمْسِكُوا بِه ، فَحَثَّ عَلي كِتابِ اللّهِ وَرَغَّبَ فيهِ ، ثُمَ قالَ وَ اهْلِبَيْتي ، اُذَكِّرُكُمُ اللّهَ في اَهْلِبَيْتي، اُذَكِرُّكُمُ اللّهَ في اَهْلِبَيْتي ، اُذَكِرْكُمُ اللّهَ في اَهْلبَيْتي …»؛ (صحيح مسلم ۴/۱۸۷۳): رسول خدا (ص) در ميان ما برخاست و خطبه خواند، در محلی كه آبی بود كه خم ناميده میشد (غدير خم) و در ميان مكه و مدينه قرار داشت (در پاورقی صحيح مسلم آمده است كه غديرخم سه ميل تا جحفه فاصله دارد). پس حمد خدا را بجا آورد و بر او ثنا گفت و موعظه كرد و پند و اندرز داد، سپس فرمود«اما بعد، ای مردم من بشری هستم و نزديك است فرستاده پروردگارم بيايد و دعوت او را اجابت كنم و من در ميان شما دو چيز گرانمايه به يادگار می‌گذارم، نخست كتاب خدا كه در آن هدايت و نور است ، پس كتاب خدا را بگيريد، و به آن تمسك جوئيد– پيامبر(ص) تشويق و ترغيب فراوانی درباره قرآن كرد– سپس فرمود و اهلبيتم را به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباری اهلبيتم فراموش نكنيد، به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباره اهلبيتم فراموش نكنيد، به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباره اهلبيتم فراموش نكنيد(اشاره به اينكه مسئوليت الهی خود را در مورد اهلبيت(ع) فراموش نكنيد.) قرار دادن اهلبيت(ع) در كنار قرآن، به عنوان دو چيز گرانمايه و سه بار تأكيد كردن بر يادآوردن مسئوليت الهی در مورد آنان، نشان می‌دهد كه اين امر، با سرنوشت مسلمين و هدايت آنها و حفظ اصول اسلام، پيوند و ارتباط داشته و دارد، و گرنه در كنار هم قرار نمیگرفت.
مواردی كه اين حديث در كتب اهل سنت از پيامبر اكرم(ص) نقل شده عبارت است از: ۱ ـ در غديرخم هنگامی كه پيامبر(ص) از حجه‌الوداع برمی‌گشت برخاست و ضمن بيانات مفصل خود حديث ثقلين را بيان فرمود. ۲ ـ در ايام حج، روز عرفه، هنگامی كه پيامبر(ص) بر شتر خود سوار بود و خطبه میخواند، اين حديث را ايراد فرمود. ۳ ـ در «جحفه» كه يكی از ميقات‌های حج است و محلی است ميان مكه و مدينه اين حديث را ايراد فرمود. ۴ ـ در بيماری وفات، هنگامی كه آخرين وصايای خود را بيان می‌فرمود، توصيه به ثقلين كرد و فرمود:«اَيُّهَا النّاسُ يُوشَكُ اَنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَريعاً فَيُنْطَلَقُ بي، وَقَدْ قَدَّمْتُ اِليْكُمُ القَوْلَ مَعْذِرَهً اِلَيْكم اِلاّ اَنّي مُخْلِفً فيكُمْ كِتابَ رَبّي عَزَّوَجَلَّ ، وَ عِتْرَتي اَهْلَبَيْتي ، ثُمَّ اَخَذَ بِيَدِ عَلِّي (ع) فَرَفَعَها ، فَقال هذا عَلُّي مَعَ القُرآنِ وَالقُرآنُ مَعَ عَلٍّي لا يَفْترِقانِ حَتّي يَرِدا عَلَيّ الحَوْضَ فَاسْئَلُوهُما ما خُلَّقْتُ فيهِما (صواعق المحرقة/۷۵): ای مردم من به زودی از ميان شما خواهم رفت و من نسبت به همه شما اتمام حجت كردم، آگاه باشيد من در ميان شما كتاب پروردگار بزرگم، و عترتم، اهل بيتم را به يادگار می‌گذارم ، سپس دست علی(ع) را گرفت و بلند كرد و فرمود«اين علی(ع) با قرآن است و قرآن با علی است، و هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا در كنار حوض (كوثر نزد من آيند) از آن دو سؤال كنيد، از آنچه در آن دو به يادگار گذاشتم». در اين حديث دقايق و ظرائفی است كه بر اهل معنی پوشيده نيست. ۵ ـ در «حجه‌الوداع» در «مسجد خيف» فرمود: «اَلا وَاِنّی سائِلُكُمْ عَنْ الثِقْلَيْنِ ، قالُوا يا رَسُولَ اللّهِ وَ مَا الثَقْلَيْنِ ؟! قالَ كِتابُ اللّه الثِقْلُ الاَكْبَرُ ، طَرَفُ بِيَدِاللّه وَ طَرَفُ بَاَيْديكُمْ ، فَتَمَسَّكُوا بِه لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا وَ عِتْرَتي وَ اهْلُبَيْتي ، فَانَّهُ قَدْ نَبَّانِيَ اللَطيفُ الخَبيرُ اَنَّهُما لَنْ يَفْتَرقا حَتّي يَرِدا عَلَيّ الحَوْضَ ، كَاِصْبَعي هاتَيْنِ! (بحارالانوار ۲۳/۱۲۹): آگاه باشيد من از شما از ثقلين سؤال می‌كنم!، عرض كردند ای رسول خدا ثقلين چيست؟ ! فرمود «ثقل اكبر» قرآن مجيد است كه يك سوی آن در دست (قدرت)خدا و سوی ديگرش در دست شما است، پس به آن تمسك جوييد كه هرگز گمراه نخواهيد شد، و هرگز لغزش نخواهيد داشت و «ثقل ديگر» عترتم و اهل بيتم هستند، زيرا خداوند لطيف خبير به من خبر داده كه آن دو هرگز از هم جدا نخواهند شد، تا در كنار حوض كوثر نزد من آيند، مانند اين دو انگشت من كه در كنار هم قرار دارند»! ۶ ـ هنگام بازگشت از طائف(بعد از فتح مكه) پيامبر(ص) برخاست و خطبهای خواند و اين حديث را بيان فرمود، و همين نكات مهم را يادآور شد.(صواعق ابن حجر، فصل اول ، باب ۱۱ آخر ص ۸۹(
اعلام صحت حدیث ثقلین از کتب اهل سنت
مسلم در صحیح خود آورده:
«همراه با حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم. بعد از این که در کنار او نشستیم حصین گفت: ای زید! ترا خیر بسیار نصیب شده است. پیغمبر را دیده‌ای و حدیث او را شنیده‌ای و همراه با آن حضرت جهاد کرده‌ای. ای زید! تو خیر بسیار دیده‌ای. برای ما شمه‌ای از آنچه از رسول الله (ص) شنیده‌ای باز گوی. زید گفت: ای برادرزاده! به خدا سوگند که سال من بزرگ و عهدم با رسول الله (ص) کهن شده و بسیاری از آنچه از او شنیده بودم فراموش کرده‌ام. پس آن چه برای شما می‌گویم بپذیرید و آنچه را نمی‌گویم مرا به گفتن آن مجبور نسازید. پس گفت: روزی پیغمبر خدای بین ما برای خواندن خطبه برخاست. ما در مکانی بین مکه و مدینه بودیم که «خم» خوانده می‌شود. پس حمد خدای و ثنای او را به جای آورد و به وعظ و ذکر پرداخت. سپس گفت: اما بعد، بدانید ای مردم که من هم بشرم و به زودی فرستاده خدای پیش من می‌آید و دعوت او را اجابت می‌کنم. من بین شما دو چیز گرانبها از خود بر جای می‌گذارم. نخستین آنها کتاب خداست که در آن هدایت و نور است. کتاب خدا را محکم در دست بگیرید و آن را رها نکنید پس درباره قرآن سفارش بسیار نمود و بدان تشویق و ترغیب فرمود سپس گفت: و اهل‌بیت من. درباره اهل‌بیت من همواره خدای را به یاد داشته باشید (این جمله را سه بار فرمود) حصین از زید پرسید: اهل‌بیت او چه کسانی هستند؟ مگر زنان او اهل‌بیت او نیستند؟ گفت: زنان او اهل خانه او بودند اما اهل‌بیت رسول الله (ص) کسانی هستند که بعد از او صدقه برایشان حرام است حصین گفت: آنان چه کسانند؟ گفت آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس. حصین گفت: آیا صدقه بر همه ایشان حرام است؟ گفت: آری. مسلم به اسناد دیگری از زید بن ارقم روایت کرده است که از او پرسیدند: آیا زنان پیغمبر هم اهل بیت او هستند؟ گفت نه به خدا قسم زن تا مدتی از زمان با مرد است. بعد او را طلاق می‌دهد و نزد پدر و مادر خود بر می‌گردد. اهل بیت او اصل و جماعت او هستند که صدقه بر ایشان حرام است».(صحیح مسلم ج۴ ص۱۸۷۳ المؤلف: مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيری النيسابوری(المتوفى: ۲۶۱هـ)، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقی، الناشر: دار إحياء التراث العربی - بيروت، عدد الأجزاء: ۵. مسند الإمام أحمد بن حنبل ج۲۳ ص۱۰ و ۱۱ المؤلف: أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: ۲۴۱هـ)، المحقق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، إشراف: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، ۱۴۲۱ هـ - ۲۰۰۱ م.)
ترمذی در سنن خود آورده است:
«رسول الله (ص) فرمود: من چیزی بین شما بر جای می‌نهم که اگر بدان چنگ زنید، بعد از من هرگز گمراه نخواهید شد. یکی از آن دو از دیگری عظیم‌تر است: کتاب خدا رشته‌ای است که از آسمان به زمین کشیده شده است. و دیگری عترت که اهل بیت من هستند. این دو هرگز از هم جدا نمی‌گردند تا بر سر حوض (کوثر) نزد من وارد شوند. پس بنگرید بعد از من با ایشان چگونه رفتار می‌کنید».(سنن الترمذی ج۵ ص۶۶۳ المؤلف: محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: ۲۷۹هـ)، تحقيق وتعليق:أحمد محمد شاكر (جـ ۱،۲) ومحمد فؤاد عبد الباقي (جـ ۳)، وإبراهيم عطوة عوض المدرس في الأزهر الشريف (جـ ۴، ۵)، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي - مصر، الطبعة: الثانية، ۱۳۹۵ هـ - ۱۹۷۵ م، عدد الأجزاء: ۵ أجزاء. أسد الغابة في معرفة الصحابة ج۲ ص۱۳ المؤلف: أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم بن عبد الواحد الشيباني الجزري، عز الدين ابن الأثير (المتوفى: ۶۳۰هـ)، المحقق: علي محمد معوض - عادل أحمد عبد الموجود، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، سنة النشر: ۱۴۱۵هـ - ۱۹۹۴ م، عدد الأجزاء: ۸ (۷ ومجلد فهارس). الدر المنثور ج۷ ص۳۴۹ المؤلف: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: ۹۱۱هـ)، الناشر: دار الفكر - بيروت، عدد الأجزاء: ۸.)
ابن کثير دمشقی، با اينکه نهايت اهتمام دارد که روايات مربوط به فضائل اميرالمومنين(ع) را تضعيف و متهم به وضع و جعل کند، می‌گويد:
«وَقَدْ ثَبَتَ فِي الصَّحِيحِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى الله عليه وسلم قَالَ فِي خُطْبَتِهِ بِغَدِيرِ خُمٍّ: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي، وَإِنَّهُمَا لَمْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ: در سند صحيح آمده که پيامبر اکرم (ص) مردم را به کتاب خدا و عترت (ع) توصيه کرده است».(تفسير ابن كثير، ج۷ ص۱۸۵ المؤلف: أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي (المتوفى: ۷۷۴هـ)، المحقق: محمد حسين شمس الدين، الناشر: دار الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون - بيروت، الطبعة: الأولى - ۱۴۱۹ هـ.)
چرا حدیث ثقلین دارای اهمیت و مفهوم گسترده است؟
پاسخ اجمالی
«حدیث ثقلین»؛ از احادیث بسیار مهمى است که در موضوع ولایت و امامت، اگر بینظیر نباشد، بسیار کم نظیر است. این حدیث از جهات مختلفی دارای اهمیت است که در ضمن نکاتی به آن اشاره می‌شود:
۱- از نظر دلالت بسیار قوى و روشن است و از نظر سند، روایت متواترى است که در منابع شیعه و سنى به صورت گسترده مطرح شده و از مجموع مصادر و منابع این روایت استفاده می‌شود که پیامبر اسلام(ص) نه یک بار بلکه بارها این حدیث را فرموده‌اند.
۲- به وسیله حدیث ثقلین ثابت می‌شود که «اولو الامر» در قرآن کریم ائمّه اطهار(ع) هستند که بر مردم واجب است که از آنها اطاعت و پیروی کنند، و اطاعت از آنها سعادت دنیا و آخرت را به دنبال دارد.
۳- پیامبر اکرم(ص)، عامل رستگارى و سعادت امت اسلامى را در این حدیث شریف، اطاعت و تمسک به قرآن کریم و اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) معرفى نموده‌اند. حدیث ثقلین، در واقع منشور رستگارى امت اسلامى است که بدون شک چنین رستگارى و سعادتى در گرو عمل به دستورات آنها و پیروى از آن دو امانت سنگین می‌باشد,۱۸ اما متأسفانه گروهی از امت اسلامى پس از پیامبر اسلام(ص) بین آن دو امانت بزرگ جدایى انداختند؛ به طورى که عده‌اى از مسلمانان به دنبال قرآن رفته و اهل بیت(ع) را کنار گذاشتند و عده دیگر نیز اهل بیت(ع) را گرفته و قرآن را رها کردند و تنها گروهى به سفارش پیامبر اکرم(ص) عمل نموده و از قرآن و اهل بیت(ع) اطاعت نمودند که بدون شک دسته اول و دوم در گمراهی بوده و رستگار نیستند و تنها گروه رستگار و سعادتمند، دسته سوم است که هم از قرآن و هم از اهل بیت(ع) اطاعت می‌کنند.
۴- با توجه به محتواى حدیث شریف ثقلین نتیجه می‌گیریم که؛ بین قرآن کریم و اهل بیت(ع) هیچ‌گونه اختلاف و تعارضى وجود ندارد؛ چون از نظر عقل و منطق، معرفى دو چیز متعارض با یکدیگر در کنار هم، قابل قبول نبوده و کار شایسته‌اى نیست. و اگر احیاناً بین قرآن کریم و سخنان اهل بیت(ع) تعارضى مشاهده شود، این تعارض یا از آن راویان حدیث است و یا ما قادر به درک معناى حقیقى آنها نیستیم. خود اهل بیت(ع) به طور کلى هیچ‌گاه بر خلاف قرآن کریم سخنى نمی‌گویند و بلکه آنها مفسران حقیقى قرآن کریم هستند. و اصولاً خود آنها دستور داده‌اند که هر چیزـ سخن، عمل و تقریرـ مخالف با قرآن کریم را کنار بگذاریم و به چنین مطالبى اعتنا نکنی
حدیث ثقلین در منابع شیعه و سنی
گروه معارف: در مقاله فیضیان، قاری و مربی قرآن کریم، حدیث ثقلین در منابع روایی اهل سنت و شیعه مورد بررسی قرار گرفته شده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، محمدرضا فیضیان، قاری و مربی قرآن کریم، درباره حدیث شریف ثقلین، مقاله‌ای در اختیار ایکنا قرار داده که بخش اول آن منتشر شد و بخش دوم آن شامل منابع روایی، دیدگاه شیعه و سنی و اهمیت این حدیث منتشر می‌شود.
حدیث ثقلین در منابع روایی
حدیث شریف «ثقلین» از احادیث متواتر و صحیح و شناخته شده به حساب می‌آید که می‌توان آن را در منابع متعدد و بی‌شمار حدیثی مذهب اهل بیت(ع) و اهل سنت یافت. اما به جهت اختصار در اینجا با نگاهی گذرا به منابع فریقین از هر کدام از آنها نمونه هایی را ارائه خواهیم داد.
۱- محمد بن یعقوب الکلینی (م ۳۲۹ق) در کتاب کافی چنین نقل می‌کند: عن ابی عبدالله(ع) قال: …قال رسول الله(ص): انی تارک فیکم امرین، ان اخذتم بهما لن تضلوا: کتاب الله عزوجل وأهل بیتی عترتی؛
حضرت امام صادق(ع) روایت نمودند که پیامبر خدا(ص) فرمود: من در میان شما دو چیز را می‌گذارم که اگر به آن دو متمسک شوید، هرگز گمراه نشوید:(آن دو) کتاب خداوند عزوجل و اهل بیتم، یعنی عترت من هستند.
۲- شیخ صدوق(۳۰۵ ـ ۳۸۱ق) در کتاب کمال الدین چنین نقل می‌کند: عن زیدبن ارقم، قال: قال رسول الله(ص): انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی [أهل بیتی] فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛
زیدبن ارقم نقل می‌کند که پیامبر خدا(ص) فرمود: من در میان شما دو چیزی سنگین می‌گذارم که (آن دو) کتاب خدا (قرآن کریم) و اهل‌بیت من هستند و همانا آن دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا زمانی که در کنار حوض بر من وارد شوند.
۳- محمد بن مکی، معروف به شهید اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶ق) در کتاب الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل می‌کند: انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله وعترتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا؛
پیامبر اکرم(ص) فرمود: همانا من در میان شما دو چیز سنگین می‌گذارم: کتاب خداوند (قرآن کریم) و اهل بیتم که اگر به آن دو تمسک جویید، هرگز گمراه نشوید.
۴- علامه مجلسی (م ۱۱۱۱ق) نیز در کتاب بحارالانوار چنین روایت می‌کند: عن الامام الرضا(ع) قال: قال رسول الله(ص) انی تارک فیکم الثقلین: احدهما اعظم من الاخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض وعترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهم؛
حضرت امام رضا(ع) نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص)فرمودند: همانا من در میان شما دو چیز سنگین می‌گذارم که یکی از آنها از دیگری بزرگ‌تر است؛ کتاب خداوند (قرآن) که ریسمان کشیده شده از آسمان به سوی زمین است و اهل‌بیت و عترتم. پس بنگرید که چگونه سفارش مرا در مورد آنها رعایت می‌کنید.
گفتنی است که تقریباً در هر منبع روایی، تاریخی، تفسیری و… مذهب اهل بیت(ع) می‌توان حدیث شریف «ثقلین» را با تعابیر و الفاظ مختلف مشاهده و ملاحظه نمود و قطعاً منابع آن به موارد پنج گانه فوق منحصر نمی‌شود.
حدیث ثقلین در منظر شیعه
شیعیان این حدیث صحیح و متواتر را یكی از دلائل امامت و وصایت بلافصل حضرت امیر‌المؤمنین(ع) میدانند و آن را به هشتاد و دو طریق، با عبارات گوناگون از رسول خدا(ص) روایت كردهاند. این حدیث شریف خطوط مهمی را در برابر مسلمانان ترسیم میكند كه به قسمتی از آنها اشاره می‌شود:
۱- قرآن و اهل بیت(ع) همیشه همراه یكدیگر و جدایی ناپذیرند و آنها كه طالب حقایق قرآناند، باید به اهل بیت(ع) رجوع كنند.
۲- همان گونه كه پیروی از قرآن بدون هیچ گونه قید و شرط بر همه مسلمانان واجب است، پیروی از اهل‌بیت(ع) نیز بدون قید و شرط واجب می‌باشد.
۳- اهل بیت(ع) معصوماند؛ زیرا جدایی ناپذیر بودن آنها از قرآن از یك سو و لزوم پیروی بدون قید و شرط از آنان از سوی دیگر، دلیل روشنی بر معصوم بودن آنها از خطا و اشتباه و گناه است؛
۴- پیامبر گرامی اسلام(ص) در این حدیث شریف فرمود:«این دو همیشه با هم هستند تا در كنار حوض كوثر نزد من آیند، این به خوبی نشان می‌دهد كه در تمام طول تاریخ اسلام فردی از اهل بیت(ع) به عنوان پیشوای معصوم وجود دارد و همان گونه كه قرآن همیشه چراغ هدایت است، آنها نیز همیشه چراغ هدایتاند، پس باید كاوش كنیم و در هر عصر و زمان آنها را بیابیم؛
۵- از این حدیث شریف استفاده می‌شود كه جدا شدن یا پیشی گرفتن از اهل بیت(ع) پایه گمراهی است و هیچ انتخابی را نباید بر انتخاب آنها مقدم داشت.
۶- آنها از همه افضل و اعلم و برترند.
اهل سنت و حديث ثقلين
نظر اهل سنت درباره حديث ثقلين چيست؟
در صحيح مسلم كه از معروفترين منابع دست اول اهل سنت می‌باشد تا آنجا كه مهمترين صحاح شش‌گانه محسوب می‌شود، از «زيد بن ارقم» نقل میكند كه گفت: «قامَ رَسُولُ اللّه(ص) يَوْماً فينا خَطيباً بِماءٍ يُدعي خُمّاً ، بَيْنَ مَكَهَ وَالْمَدينَهِ ، فَحَمَدَاللّهَ وَاثْني عَلَيْهِ ، وَوَعَظَ وَ ذَكَرَ ، ثُمَ قالَ اَما بَعْدُ اَلا اَيُّهَا النّاسُ فَانَّما اَنَا بَشَرً ، يُوشَكُ اَنْ يَاْتِيَ رَسُولُ رَبّي فَاُجيبُ ، وَ اِنّي تارِكُ فيكُمْ ثِقْلَيْنِ اَوَلُهُما كِتابُ اللّهِ ، فيهِ الهُدي وَالنُّورُ ، فُخُذُوا بِكِتابِ اللّه وَاسْتَمْسِكُوا بِه ، فَحَثَّ عَلي كِتابِ اللّهِ وَرَغَّبَ فيهِ ، ثُمَ قالَ وَ اهْلِبَيْتي ، اُذَكِّرُكُمُ اللّهَ في اَهْلِبَيْتي، اُذَكِرُّكُمُ اللّهَ في اَهْلِبَيْتي ، اُذَكِرْكُمُ اللّهَ في اَهْلبَيْتي …»؛ (صحيح مسلم ۴/۱۸۷۳): رسول خدا (ص) در ميان ما برخاست و خطبه خواند، در محلی كه آبی بود كه خم ناميده میشد (غدير خم) و در ميان مكه و مدينه قرار داشت (در پاورقی صحيح مسلم آمده است كه غديرخم سه ميل تا جحفه فاصله دارد). پس حمد خدا را بجا آورد و بر او ثنا گفت و موعظه كرد و پند و اندرز داد، سپس فرمود«اما بعد، ای مردم من بشری هستم و نزديك است فرستاده پروردگارم بيايد و دعوت او را اجابت كنم و من در ميان شما دو چيز گرانمايه به يادگار می‌گذارم، نخست كتاب خدا كه در آن هدايت و نور است ، پس كتاب خدا را بگيريد، و به آن تمسك جوئيد– پيامبر(ص) تشويق و ترغيب فراوانی درباره قرآن كرد– سپس فرمود و اهلبيتم را به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباری اهلبيتم فراموش نكنيد، به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباره اهلبيتم فراموش نكنيد، به شما توصيه می‌كنم كه خدا را درباره اهلبيتم فراموش نكنيد(اشاره به اينكه مسئوليت الهی خود را در مورد اهلبيت(ع) فراموش نكنيد.) قرار دادن اهلبيت(ع) در كنار قرآن، به عنوان دو چيز گرانمايه و سه بار تأكيد كردن بر يادآوردن مسئوليت الهی در مورد آنان، نشان می‌دهد كه اين امر، با سرنوشت مسلمين و هدايت آنها و حفظ اصول اسلام، پيوند و ارتباط داشته و دارد، و گرنه در كنار هم قرار نمیگرفت.
مواردی كه اين حديث در كتب اهل سنت از پيامبر اكرم(ص) نقل شده عبارت است از: ۱ ـ در غديرخم هنگامی كه پيامبر(ص) از حجه‌الوداع برمی‌گشت برخاست و ضمن بيانات مفصل خود حديث ثقلين را بيان فرمود. ۲ ـ در ايام حج، روز عرفه، هنگامی كه پيامبر(ص) بر شتر خود سوار بود و خطبه میخواند، اين حديث را ايراد فرمود. ۳ ـ در «جحفه» كه يكی از ميقات‌های حج است و محلی است ميان مكه و مدينه اين حديث را ايراد فرمود. ۴ ـ در بيماری وفات، هنگامی كه آخرين وصايای خود را بيان می‌فرمود، توصيه به ثقلين كرد و فرمود:«اَيُّهَا النّاسُ يُوشَكُ اَنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَريعاً فَيُنْطَلَقُ بي، وَقَدْ قَدَّمْتُ اِليْكُمُ القَوْلَ مَعْذِرَهً اِلَيْكم اِلاّ اَنّي مُخْلِفً فيكُمْ كِتابَ رَبّي عَزَّوَجَلَّ ، وَ عِتْرَتي اَهْلَبَيْتي ، ثُمَّ اَخَذَ بِيَدِ عَلِّي (ع) فَرَفَعَها ، فَقال هذا عَلُّي مَعَ القُرآنِ وَالقُرآنُ مَعَ عَلٍّي لا يَفْترِقانِ حَتّي يَرِدا عَلَيّ الحَوْضَ فَاسْئَلُوهُما ما خُلَّقْتُ فيهِما (صواعق المحرقة/۷۵): ای مردم من به زودی از ميان شما خواهم رفت و من نسبت به همه شما اتمام حجت كردم، آگاه باشيد من در ميان شما كتاب پروردگار بزرگم، و عترتم، اهل بيتم را به يادگار می‌گذارم ، سپس دست علی(ع) را گرفت و بلند كرد و فرمود«اين علی(ع) با قرآن است و قرآن با علی است، و هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا در كنار حوض (كوثر نزد من آيند) از آن دو سؤال كنيد، از آنچه در آن دو به يادگار گذاشتم». در اين حديث دقايق و ظرائفی است كه بر اهل معنی پوشيده نيست. ۵ ـ در «حجه‌الوداع» در «مسجد خيف» فرمود: «اَلا وَاِنّی سائِلُكُمْ عَنْ الثِقْلَيْنِ ، قالُوا يا رَسُولَ اللّهِ وَ مَا الثَقْلَيْنِ ؟! قالَ كِتابُ اللّه الثِقْلُ الاَكْبَرُ ، طَرَفُ بِيَدِاللّه وَ طَرَفُ بَاَيْديكُمْ ، فَتَمَسَّكُوا بِه لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا وَ عِتْرَتي وَ اهْلُبَيْتي ، فَانَّهُ قَدْ نَبَّانِيَ اللَطيفُ الخَبيرُ اَنَّهُما لَنْ يَفْتَرقا حَتّي يَرِدا عَلَيّ الحَوْضَ ، كَاِصْبَعي هاتَيْنِ! (بحارالانوار ۲۳/۱۲۹): آگاه باشيد من از شما از ثقلين سؤال می‌كنم!، عرض كردند ای رسول خدا ثقلين چيست؟ ! فرمود «ثقل اكبر» قرآن مجيد است كه يك سوی آن در دست (قدرت)خدا و سوی ديگرش در دست شما است، پس به آن تمسك جوييد كه هرگز گمراه نخواهيد شد، و هرگز لغزش نخواهيد داشت و «ثقل ديگر» عترتم و اهل بيتم هستند، زيرا خداوند لطيف خبير به من خبر داده كه آن دو هرگز از هم جدا نخواهند شد، تا در كنار حوض كوثر نزد من آيند، مانند اين دو انگشت من كه در كنار هم قرار دارند»! ۶ ـ هنگام بازگشت از طائف(بعد از فتح مكه) پيامبر(ص) برخاست و خطبهای خواند و اين حديث را بيان فرمود، و همين نكات مهم را يادآور شد.(صواعق ابن حجر، فصل اول ، باب ۱۱ آخر ص ۸۹(
اعلام صحت حدیث ثقلین از کتب اهل سنت
مسلم در صحیح خود آورده:
«همراه با حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم. بعد از این که در کنار او نشستیم حصین گفت: ای زید! ترا خیر بسیار نصیب شده است. پیغمبر را دیده‌ای و حدیث او را شنیده‌ای و همراه با آن حضرت جهاد کرده‌ای. ای زید! تو خیر بسیار دیده‌ای. برای ما شمه‌ای از آنچه از رسول الله (ص) شنیده‌ای باز گوی. زید گفت: ای برادرزاده! به خدا سوگند که سال من بزرگ و عهدم با رسول الله (ص) کهن شده و بسیاری از آنچه از او شنیده بودم فراموش کرده‌ام. پس آن چه برای شما می‌گویم بپذیرید و آنچه را نمی‌گویم مرا به گفتن آن مجبور نسازید. پس گفت: روزی پیغمبر خدای بین ما برای خواندن خطبه برخاست. ما در مکانی بین مکه و مدینه بودیم که «خم» خوانده می‌شود. پس حمد خدای و ثنای او را به جای آورد و به وعظ و ذکر پرداخت. سپس گفت: اما بعد، بدانید ای مردم که من هم بشرم و به زودی فرستاده خدای پیش من می‌آید و دعوت او را اجابت می‌کنم. من بین شما دو چیز گرانبها از خود بر جای می‌گذارم. نخستین آنها کتاب خداست که در آن هدایت و نور است. کتاب خدا را محکم در دست بگیرید و آن را رها نکنید پس درباره قرآن سفارش بسیار نمود و بدان تشویق و ترغیب فرمود سپس گفت: و اهل‌بیت من. درباره اهل‌بیت من همواره خدای را به یاد داشته باشید (این جمله را سه بار فرمود) حصین از زید پرسید: اهل‌بیت او چه کسانی هستند؟ مگر زنان او اهل‌بیت او نیستند؟ گفت: زنان او اهل خانه او بودند اما اهل‌بیت رسول الله (ص) کسانی هستند که بعد از او صدقه برایشان حرام است حصین گفت: آنان چه کسانند؟ گفت آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس. حصین گفت: آیا صدقه بر همه ایشان حرام است؟ گفت: آری. مسلم به اسناد دیگری از زید بن ارقم روایت کرده است که از او پرسیدند: آیا زنان پیغمبر هم اهل بیت او هستند؟ گفت نه به خدا قسم زن تا مدتی از زمان با مرد است. بعد او را طلاق می‌دهد و نزد پدر و مادر خود بر می‌گردد. اهل بیت او اصل و جماعت او هستند که صدقه بر ایشان حرام است».(صحیح مسلم ج۴ ص۱۸۷۳ المؤلف: مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيری النيسابوری(المتوفى: ۲۶۱هـ)، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقی، الناشر: دار إحياء التراث العربی - بيروت، عدد الأجزاء: ۵. مسند الإمام أحمد بن حنبل ج۲۳ ص۱۰ و ۱۱ المؤلف: أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: ۲۴۱هـ)، المحقق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، إشراف: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، ۱۴۲۱ هـ - ۲۰۰۱ م.)
ترمذی در سنن خود آورده است:
«رسول الله (ص) فرمود: من چیزی بین شما بر جای می‌نهم که اگر بدان چنگ زنید، بعد از من هرگز گمراه نخواهید شد. یکی از آن دو از دیگری عظیم‌تر است: کتاب خدا رشته‌ای است که از آسمان به زمین کشیده شده است. و دیگری عترت که اهل بیت من هستند. این دو هرگز از هم جدا نمی‌گردند تا بر سر حوض (کوثر) نزد من وارد شوند. پس بنگرید بعد از من با ایشان چگونه رفتار می‌کنید».(سنن الترمذی ج۵ ص۶۶۳ المؤلف: محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: ۲۷۹هـ)، تحقيق وتعليق:أحمد محمد شاكر (جـ ۱،۲) ومحمد فؤاد عبد الباقي (جـ ۳)، وإبراهيم عطوة عوض المدرس في الأزهر الشريف (جـ ۴، ۵)، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي - مصر، الطبعة: الثانية، ۱۳۹۵ هـ - ۱۹۷۵ م، عدد الأجزاء: ۵ أجزاء. أسد الغابة في معرفة الصحابة ج۲ ص۱۳ المؤلف: أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم بن عبد الواحد الشيباني الجزري، عز الدين ابن الأثير (المتوفى: ۶۳۰هـ)، المحقق: علي محمد معوض - عادل أحمد عبد الموجود، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، سنة النشر: ۱۴۱۵هـ - ۱۹۹۴ م، عدد الأجزاء: ۸ (۷ ومجلد فهارس). الدر المنثور ج۷ ص۳۴۹ المؤلف: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: ۹۱۱هـ)، الناشر: دار الفكر - بيروت، عدد الأجزاء: ۸.)
ابن کثير دمشقی، با اينکه نهايت اهتمام دارد که روايات مربوط به فضائل اميرالمومنين(ع) را تضعيف و متهم به وضع و جعل کند، می‌گويد:
«وَقَدْ ثَبَتَ فِي الصَّحِيحِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى الله عليه وسلم قَالَ فِي خُطْبَتِهِ بِغَدِيرِ خُمٍّ: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي، وَإِنَّهُمَا لَمْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ: در سند صحيح آمده که پيامبر اکرم (ص) مردم را به کتاب خدا و عترت (ع) توصيه کرده است».(تفسير ابن كثير، ج۷ ص۱۸۵ المؤلف: أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي (المتوفى: ۷۷۴هـ)، المحقق: محمد حسين شمس الدين، الناشر: دار الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون - بيروت، الطبعة: الأولى - ۱۴۱۹ هـ.)
چرا حدیث ثقلین دارای اهمیت و مفهوم گسترده است؟
پاسخ اجمالی
«حدیث ثقلین»؛ از احادیث بسیار مهمى است که در موضوع ولایت و امامت، اگر بینظیر نباشد، بسیار کم نظیر است. این حدیث از جهات مختلفی دارای اهمیت است که در ضمن نکاتی به آن اشاره می‌شود:
۱- از نظر دلالت بسیار قوى و روشن است و از نظر سند، روایت متواترى است که در منابع شیعه و سنى به صورت گسترده مطرح شده و از مجموع مصادر و منابع این روایت استفاده می‌شود که پیامبر اسلام(ص) نه یک بار بلکه بارها این حدیث را فرموده‌اند.
۲- به وسیله حدیث ثقلین ثابت می‌شود که «اولو الامر» در قرآن کریم ائمّه اطهار(ع) هستند که بر مردم واجب است که از آنها اطاعت و پیروی کنند، و اطاعت از آنها سعادت دنیا و آخرت را به دنبال دارد.
۳- پیامبر اکرم(ص)، عامل رستگارى و سعادت امت اسلامى را در این حدیث شریف، اطاعت و تمسک به قرآن کریم و اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) معرفى نموده‌اند. حدیث ثقلین، در واقع منشور رستگارى امت اسلامى است که بدون شک چنین رستگارى و سعادتى در گرو عمل به دستورات آنها و پیروى از آن دو امانت سنگین می‌باشد,۱۸ اما متأسفانه گروهی از امت اسلامى پس از پیامبر اسلام(ص) بین آن دو امانت بزرگ جدایى انداختند؛ به طورى که عده‌اى از مسلمانان به دنبال قرآن رفته و اهل بیت(ع) را کنار گذاشتند و عده دیگر نیز اهل بیت(ع) را گرفته و قرآن را رها کردند و تنها گروهى به سفارش پیامبر اکرم(ص) عمل نموده و از قرآن و اهل بیت(ع) اطاعت نمودند که بدون شک دسته اول و دوم در گمراهی بوده و رستگار نیستند و تنها گروه رستگار و سعادتمند، دسته سوم است که هم از قرآن و هم از اهل بیت(ع) اطاعت می‌کنند.
۴- با توجه به محتواى حدیث شریف ثقلین نتیجه می‌گیریم که؛ بین قرآن کریم و اهل بیت(ع) هیچ‌گونه اختلاف و تعارضى وجود ندارد؛ چون از نظر عقل و منطق، معرفى دو چیز متعارض با یکدیگر در کنار هم، قابل قبول نبوده و کار شایسته‌اى نیست. و اگر احیاناً بین قرآن کریم و سخنان اهل بیت(ع) تعارضى مشاهده شود، این تعارض یا از آن راویان حدیث است و یا ما قادر به درک معناى حقیقى آنها نیستیم. خود اهل بیت(ع) به طور کلى هیچ‌گاه بر خلاف قرآن کریم سخنى نمی‌گویند و بلکه آنها مفسران حقیقى قرآن کریم هستند. و اصولاً خود آنها دستور داده‌اند که هر چیزـ سخن، عمل و تقریرـ مخالف با قرآن کریم را کنار بگذاریم و به چنین مطالبى اعتنا نکنی
فرم در حال بارگذاری ...